Z roku na rok wzrasta świadomość znaczenia dostępu do mórz i oceanów oraz potencjału płynącego z akwenów morskich dla światowej gospodarki. Przyczynia się do tego m.in. coraz szersza edukacja społeczna, chęć życia w sposób zrównoważony, powszechny dostęp do informacji, a także dynamicznie zmieniające się uwarunkowania międzynarodowe. Dostrzegana jest znacząca rola mórz i oceanów w aspekcie bezpieczeństwa, ekonomii, gospodarki, rozwoju społecznego i możliwości korzystania z walorów środowiska. Zarówno na poziomie regionalnym, unijnym, jak i międzynarodowym, w ramach bogatej sieci wielostronnych i różnorodnych relacji, prowadzone są liczne działania służące zapewnieniu bezpiecznego i czystego transportu morskiego, który jest jednym z elementów zrównoważonego wykorzystywania mórz i oceanów.
Organizacje jako platformy współpracy
Ważnymi platformami współpracy, umożliwiającymi tworzenie istotnych sieci powiązań są między innymi organizacje regionalne, globalne, międzynarodowe, międzyrządowe, które w zakresie swoich celów statutowych wypracowują regulacje mające zastosowanie zarówno w perspektywie krótko–, średnio–, jak i długookresowej, z uwzględnieniem najistotniejszych w danym czasie wyzwań, w tym również odnoszących się do tematyki transportu morskiego w ujęciu środowiskowym.
Organizacją o zasięgu globalnym i jednocześnie najważniejszą instytucją, która tworzy prawo międzynarodowe dotyczące transportu morskiego, jest Międzynarodowa Organizacja Morska (International Maritime Organization – IMO). Jest ona specjalistyczną agencją Narodów Zjednoczonych zajmującą się transportem morskim. Zakres prac IMO jest bardzo szeroki i obejmuje nie tylko kwestie bezpieczeństwa morskiego, ale także kwestie ochrony środowiska przed negatywnym oddziaływaniem transportu morskiego, kwestie ułatwień proceduralnych związanych z żeglugą, kwestie prawne czy kwestie międzynarodowej współpracy technicznej.
Inną instytucją, inicjatywą o znacznie odmiennym charakterze i regionalnym zasięgu oddziaływania, jest z kolei Komisja Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku (tzw. Komisja Helsińska – HELCOM). Jej prace koncentrują się na Morzu Bałtyckim i ochronie środowiska przed wszelkimi negatywnymi oddziaływaniami, zarówno ze źródeł lądowych, jak i morskich. Podstawą obecnego funkcjonowania HELCOM jest Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego z 1992 r.
Jeszcze inną organizacją, która również przyczynia się do istotnego kształtowania uwarunkowań przekładających się na funkcjonowanie transportu morskiego jako elementu gospodarki opartej o zasadę rozwoju zrównoważonego, jest Unia Europejska. Tu również wypracowywane są rozwiązania i regulacje odnoszące się do różnorakich aspektów dotyczących wykorzystania mórz, oceanów i minimalizowania oddziaływań transportu na środowisko. W ramach UE funkcjonują specjalna formacje eksperckie, robocze i decyzyjne, które wypracowują stosowne instrumenty legislacyjne (akty prawne) i nielegislacyjne (np. konkluzje i wytyczne). W tych gremiach omawiane są aspekty dotyczące wpływu transportu na morza i oceany, przedkładane są propozycje i wypracowywane rozwiązania służące minimalizacji negatywnego oddziaływania żeglugi na środowisko.
Bałtyk ma kluczowe znaczenie
Z racji położenia geograficznego dla Polski najistotniejsze znaczenie ma naturalnie Morze Bałtyckie, które stwarza sposobność dynamicznego rozwoju gospodarki morskiej. Wszelkie działania podejmowane na forach międzynarodowych, regionalnych czy unijnych służące ochronie mórz i oceanów przekładają się oczywiście również na Morze Bałtyckie, na jego stan, formy wykorzystania i ostatecznie na płynące z tego korzyści, a także wyzwania wynikające z potrzeby racjonalnego, trwałego wykorzystywania walorów morza.
Wspomniana wcześniej Komisja Helsińska powołana na mocy regionalnej Konwencji o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego, której pierwotna wersja podpisana została w 1974 r., a aktualna w 1992 r., funkcjonuje obecnie jako regionalna platforma współpracy i kształtowania oraz wdrażania polityki w zakresie ochrony środowiska Bałtyku. Warto tu odnotować, że w 2024 r. przypadają obchody 50-lecia Konwencji, a jej stronami są wszystkie państwa nadbrzeżne Bałtyku oraz UE. Prace HELCOM obejmują bardzo szerokie spektrum zagadnień, w tym takie obszary tematyczne jak środowisko, klimat, rolnictwo, rybołówstwo, zdrowie, gospodarkę wodną i gospodarkę morską. W odniesieniu do transportu morskiego działania HELCOM koncentrują się na kwestiach, wśród których wymienić można m.in.: zapobieganie zanieczyszczeniom pochodzącym ze statków, zielone technologie i paliwa alternatywne dla żeglugi, portowe urządzenia do odbioru odpadów, reagowanie na zanieczyszczenia o charakterze rozlewów czy wykrywanie i monitorowanie zanieczyszczeń.
Również nowe wyzwania środowiskowe
Ważnym osiągnięciem HELCOM w ostatnich latach stała się zakończona w 2021 r. aktualizacja Bałtyckiego Planu Działania (Baltic Sea Action Plan – BSAP) z 2007 r., który jest najważniejszym dokumentem programowym Komisji Helsińskiej na rzecz produktywnego, czystego i zdrowego środowiska morskiego Bałtyku. Zidentyfikowane w tym dokumencie segmenty tematyczne to eutrofizacja, substancje niebezpieczne i odpady, bioróżnorodność, działania na morzu oraz działania horyzontalne. Zaktualizowany BSAP uwzględnia już nowe wyzwania środowiskowe, w tym hałas podwodny, odpady w środowisku morskim i zmiany klimatyczne, a zawarte w nim działania mają być narzędziem służącym poprawie stanu środowiska Morza Bałtyckiego w perspektywie do 2030 r. zgodnie z zasadą rozwoju zrównoważonego. Pomimo że dokument ten obejmuje szeroki katalog zagadnień dotyczących stanu i jakości środowiska oraz oddziaływań pochodzenia lądowego na środowisko morskie, znaleźć tam można także zagadnienia dotyczące transportu morskiego.
Aktywność instytucji regionu Morza Bałtyckiego nie jest jedyną, która ma wpływ na kształtowanie warunków przyjaznej dla środowiska żeglugi morskiej w naszym regionie. Również w ramach Systemu Narodów Zjednoczonych, gdzie pod auspicjami ONZ przyjęto Agendę 2030 i Cele Zrównoważonego Rozwoju, prowadzone są działania dotyczące ograniczania wpływu żeglugi na środowisko. W ramach Narodów Zjednoczonych wspomniana już wcześniej Międzynarodowa Organizacja Morska ustanawia regulacje prawne o zasięgu globalnym, które dotyczą wszystkich akwenów morskich i bezpośrednio odnoszą się do ograniczania wpływu żeglugi na środowisko i klimat. Regulacje te odnaleźć można w szeregu międzynarodowych konwencji przyjętych w IMO. Są wśród nich konwencje dotyczące m.in. zapobiegania zanieczyszczaniu morza przez statki (MARPOL), kontroli i postępowania ze statkowymi wodami balastowymi i osadami (BWM) czy kontroli szkodliwych systemów przeciwporostowych na statkach (AFS). Wiele z ustanowionych przez IMO wymogów funkcjonuje już od wielu lat, ilustracją czego może być przykładowo fakt, że 50. rocznica konwencji MARPOL obchodzona jest właśnie w 2023 r. Również Polska – będąc członkiem tej organizacji od 1960 r. – do dziś uczestniczy w jej pracach, angażując się w wypracowywanie jak najlepszych rozwiązań w zakresie bezpieczeństwa morskiego oraz zapobiegania zanieczyszczaniu morza.
Żegluga w wydaniu zrównoważonym
Promowanie zrównoważonego rozwoju w żegludze jest jednym z dominujących celów IMO na najbliższe lata. Działania IMO mają charakter globalny i obejmują regulacjami wszystkie najważniejsze aspekty żeglugi międzynarodowej, w tym projektowanie, budowę, wyposażenie statków, wyszkolenie załóg, eksploatację i recykling statków, mając na względzie, aby ta ważna forma transportu pozostawała bezpieczna, energooszczędna i konkurencyjna, a przy tym przyjazna dla środowiska. Z uwagi na zasięg globalny, w warunkach współczesnej, globalnej gospodarki żegluga morska wydaje się być integralną częścią rozwoju zrównoważonego.
IMO ma zatem swój wkład w realizację Agendy 2030. Przykładowo, w ramach działań na rzecz klimatu, jednym z największych wyzwań ostatnich lat okazało się uzgodnienie i wdrażanie strategii redukcji emisji gazów cieplarnianych ze statków, która obejmuje m.in. zwiększone ambicje redukcji emisji gazów cieplarnianych z żeglugi międzynarodowej do ok. 2050 r. oraz szersze stosowanie paliw alternatywnych, co w perspektywie długookresowej ma skutkować ograniczeniem emisji i zachęcać do upowszechniania rozwiązań innowacyjnych.
Równolegle do działań prowadzonych na poziomie globalnym przez IMO, działania na poziomie ponadregionalnym prowadzone są na forum UE. Jedną z najistotniejszych inicjatyw UE ostatnich lat jest pakiet legislacyjny Fit for 55. Celem pakietu opublikowanego 14 lipca 2021 r., składającego się z kilkunastu propozycji legislacyjnych, jest redukcja emisji gazów cieplarnianych z gospodarki UE do 2030 r. w porównaniu z 1990 r. Wśród propozycji legislacyjnych pakietu do najistotniejszych dla transportu morskiego zaliczyć można tzw. rozporządzenie FuelEU Maritime, które zakłada m.in. ograniczanie intensywności emisji gazów cieplarnianych pochodzących ze zużycia energii na statkach oraz obowiązek korzystania przez statki w portach z zasilania energią elektryczną z lądu lub z technologii bezemisyjnych. Rozporządzenie to ma również na celu promocję stosowania paliw odnawialnych i niskoemisyjnych w transporcie morskim.
Ograniczanie emisji ze statków do powietrza nie jest jedynym obszarem aktywności organizacji kształtujących uwarunkowania ochrony środowiska przed negatywnymi oddziaływaniami transportu morskiego. Przykładem innych wymogów środowiskowych są m.in. obostrzenia dotyczące zrzutu do morza ścieków i odpadów statkowych, co znajduje odzwierciedlenie w szeregu regulacji przyjętych zarówno na poziomie IMO, jak i na poziomie UE. Bruksela bardzo aktywnie podejmuje inicjatywy wspierające ochronę środowiska morskiego przed zanieczyszczeniami pochodzącymi ze statków. Ilustruje to m.in. procedowana w ostatnich latach zmiana dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie portowych urządzeń do odbioru odpadów ze statków (tzw. dyrektywy PRF). Zmieniona dyrektywa zobowiązuje państwa członkowskie do zapewnienia portowych urządzeń do odbioru odpadów ze statków i do wdrożenia odpowiednich rozwiązań infrastrukturalnych i systemowych, które są spójne z wymogami Międzynarodowej konwencji o zapobieganiu zanieczyszczaniu morza przez statki (MAPROL) i w polskim prawie zostały odzwierciedlone w ustawie o portowych urządzeniach do odbioru odpadów ze statków. Regulacjami objęto wszystkie rodzaje odpadów generowanych na statkach, doprecyzowano także warunki, które muszą być spełnione w zakresie portowych urządzeń do odbioru odpadów ze statków, m.in. w aspekcie odpowiedniej przepustowości czy możliwości selektywnego odbioru odpadów.
Zalecenia wspierają innowacje
Inną ilustracją działań UE w obszarze ograniczania wpływu transportu morskiego na środowisko może być z kolei procedowana podczas prezydencji Hiszpanii w Radzie UE w II połowie 2023 r. zmiana dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady UE w sprawie zanieczyszczeń pochodzących ze statków oraz wprowadzenia sankcji, w tym sankcji karnych, za przestępstwa związane z zanieczyszczeniami. Regulacja ta ma zapewnić w całej UE funkcjonowanie systemu sankcji administracyjnych, skutecznych, proporcjonalnych i odstraszających wobec osób fizycznych oraz prawnych odpowiedzialnych za nielegalne zrzuty ze statków do środowiska morskiego, poprzez rozszerzenie stosowania dyrektywy na substancje określone we wszystkich załącznikach do konwencji MARPOL. W efekcie sankcje administracyjne dotyczyć mają nielegalnych przypadków zanieczyszczania morza olejami, chemikaliami, ściekami i odpadami, w tym statkowymi odpadami eksploatacyjnymi.
Na forach międzynarodowych działań mających na celu ochronę środowiska morskiego przed szerokim spektrum zagrożeń – zarówno pochodzenia lądowego, jak i morskiego – jest wiele, a wymienione powyżej są tylko przykładem pozwalającym przybliżyć znaczenie, które nadawane jest aktualnie na poziomie globalnym i regionalnym kwestiom minimalizacji oddziaływania żeglugi na środowisko. Zrównoważony transport morski jako niezbywalne narzędzie rozwoju globalnej gospodarki odgrywa bardzo istotną rolę w rozwoju społeczno-gospodarczym. Tworzone na forach międzynarodowych środowiskowe ramy prawne oraz wytyczne mają w perspektywie długofalowej zabezpieczać realizację celów rozwoju zrównoważonego. Choć wszelkie nowe restrykcje i zalecenia środowiskowe budzą wiele niepewności i obaw, wskazują one również na nowe możliwości rozwoju, modernizacji, innowacji oraz inwestycji z wykorzystaniem nowoczesnych technologii, także w kontekście trwałego wykorzystania mórz i oceanów, a w tym w odniesieniu do transportu morskiego i realizacji zasady rozwoju zrównoważonego.
Ewelina Fałowska
